قلمروهای جغرافیای شهری:
شهرنشینی علت و محصول تغییرات مهمی است که از پراکندگی جغرافیایی مردم و فعالیت¬ها? اجتماعی ـ اقتصادی آنها در مکان ویژه¬ای به وجود آمده است. شاید بتوان از پدیده¬ها? شهر و شهرنشینی به شرح زیر یاد کرد:
1ـ شهر و شهرنشینی به عنوان تسلط امر تراکم در همه سازمان¬ها، مؤسسات و واحدهای مسکونی و افزایش جمعیت مکان¬ها? ویژه.
2ـ شهر به عنوان کانون اصلی عرضه خدمات به جمعیت متراکم در شهر و منطقه نفوذ آن.
3ـ شهر به عنوان تمرکز فعالیتهای اجتماعی غیر کشاورزی در سکونتگاهی انسانی.
4ـ شهرنشینی به عنوان تسلط شیوه خاص زندگی و بیانگر سیر مدنیت و تمدن جوامع انسانی.
به تعبیر ژان گوتمن جغرافی¬دان معروف انگلیسی، جغرافیای شهری، از موقع طبیعی شهر، مشخصات جمعیتی و فعالیتهای اجتماعی این جمعیت، سازمان¬ها? اجتماعی و سیاسی و بالاخره از محیط ساخته شده که محصول فیزیکی انسان است، بحث و گفتگو م?¬کند.
در دوره¬ها? گذشته و به طور سنتی، جغرافیای شهری از موقع و موضع، وسعت، شکل، کارکرد مورفولوژی و سازمان¬ها? داخلی شهرها بحث م?¬کرد.
اما به موازات توسعه شهرها و افزایش جمعیت شهرهای بزرگ، ظهور مسائل گوناگون و پیچیده اجتماعی ـ اقتصادی در داخل شهرها، ورود شهرهای بزرگ جهان سوم به سیستم اقتصادی جهانی، ابعاد تازه¬ای در جغرافیای شهری به وجود آمد و تحلیل دقیق سیاسی و اجتماعی را در قلمرو جغرافیای شهری سبب گردید.
امروزه، جمعیت¬یابی شدید شهرها به همراه مسایل اجتماعی ـ اقتصادی آنها شکل کاملاً تازه¬ای از شهر، شهرنشینی و شهرگرایی به وجود آورده است که با آنچه در نیم قرن قبل در شهرها دیده م?¬شد تفاوت¬ها? زیادی دارد، روشن است که جغرافیای شهری نیز لازم بود ابعاد و قلمروهای تازه¬ای بجوید تا محیط زیست شهری شایسته¬ای جهت ساکنین شهرها فراهم آورد. از این رو امروزه، در بررسی¬ها? جغرافیایی از شهرها، ایدئولوژی حاکم بر شهرها، تحلیل تصمیمات حکومتی در ارتباط با خلق فضای فیزیکی و اجتماعی در شهرها، وابستگی به اقتصاد جهانی در جهت بررسی مسایل مهم شهرهای جهان سوم و عدالت اجتماعی و کیفیت دسترسی مردم شهرها به نیازهای اساسی، مکان گزینی همه سازمان¬ها و تأسیسات شهری نظیر کارخانه¬ها، پارک¬ها، بیمارستان¬ها، مناطق مسکونی، مناطق تجاری و صنعتی، مناطق فرهنگی، فرودگاه¬ها و ترمینال¬های مسافربری، مدارس، درمانگاهها، منطقه گذران اوقات فراغت، حوزه¬ها? اجتماعی، علل دو قطبی شدن شهرهای جهان سوم و دهها موضوع شهری در ارتباط با فضای شهری سخن به میان م?¬آید. از این رو، جهت¬گیری جغرافیای شهری، برای ورود به قلمروهای تازه، کاملاً با اقتصاد سیاسی، سیستمهای اقتصادی و نظام¬ها? حکومتی پیوند م?¬خورد.
برخلاف سابق که مکان¬ها? شهری در برابر مکان¬ها? روستایی قرار م?¬گرفت، امروزه سیستمهای شهری به صورت حوزه-ها? مادر شهری، منطقه شهرنشین، مجموعه¬ها? شهری و بالاخره در شکل مگالاپلیس ظاهر م?¬شوند که در همه آنها، مادر شهرها، شهرهای بزرگ، شهرهای میانی، شهرک¬ها و روستاها، در داخل مجموعه¬ها و سیستمهای سلسله مراتبی قرار م?گیرند و یک واحد منسجم و به هم پیوسته شهری را تشکیل م?¬دهند که از شرایط سیستمی تأثیر م?¬پذیرد و برخورد سیستمی م?¬طلبند. این سیستم شهری و سلسله مراتبی نه تنها به ناحیه جغرافیای شهر سامان م?¬دهد بلکه در جهان سوم از سیستمهای مادر شهرهای جهانی شدیداً نیرو م?¬گیرند.
در جغرافیای شهری سنتی، روی شرایط طبیعی، موقع و یا تنها به مورفولوژی شهرها تأکید م?شد. امروزه، در جغرافیای شهری، از شرایط فیزیکی حاکم به شهرها دور ¬شده و به جای آن، همه پدیده¬ها? شهری در ارتباط با ایدئولوژی اهداف نظام¬ها? حکومتی، شرایط اجتماعی، اقتصادی مورد مطالعه قرار م?¬گیرد؛ زیرا محیط ساخته شده شهری و ساخت فضایی، از سیاست نظام¬ها? حکومتی منشاء م?¬گیرد و گروه¬ها? انسانی و فعالیتهای اجتماعی ـ اقتصادی آنها را در نقاط معین شهری جای م?¬دهد.
جغرافیای شهری جدید، با تحلیل ارزش¬ها? اجتماعی ـ اقتصادی کشورها، ساخت فضایی شهرها را بررسی م?¬کند. امروزه، به هنگام مطالعه شهرهای انگلستان نقش تاچریسم در ده سال اخیر در امر مسکن، خانه¬سازی برای طبقه کم درآمد، بالا رفتن بیکاری در شهرها که همه به نوعی در کیفیت زندگی در شهرهای انگلیسی مؤثر م?¬افتند، با موازین علمی مورد مطالعه قرار م?¬گیرد.
ملاحظه م?¬شود که ارزش¬ها? اجتماعی، متأثر از تفاوت¬ها? فرهنگی، مورفولوژی شهری و شرایط زندگی را در شهرهای بزرگ را به شکل¬ها? گوناگون سامان م?¬دهد.
مورفولوژی شهر، همواره با کارکرد آن پیوند محکمی دارد. انتقال صنایع از بخش مرکزی شهرها به فضاهای بیرونی و حومه-ها م?¬تواند فعالیت و کارکرد کتابخانه¬ها، موزه¬ها، دانشگاهها، مدارس، بیمارستان¬ها را افزایش دهد و به همراه آن مورفولوژی بخش مرکزی شهرهای بزرگ نیز دچار دگرگونی شود. نتیجه م?¬گیریم که در زمان ما تغییرات اجتماعی و اقتصادی سریع-تر از تغییرات فیزیکی صورت م?¬گیرد و محیط زیست انسانی نه از تغییرات فیزیکی بلکه از تغییرات اجتماعی تأثیر فوری م?¬پذیرد. امروزه، در جغرافیای شهری، مفاهیم رشد و توسعه شهر به عنوان فرآیند اجتماعی و سیاسی بیش از سایر موضوعات بررسی و مطالعه م?¬شود.
شهرهای امروزی، مسایل اجتماعی شهرها، تنها با احداث خیابان¬ها و منطقه¬بندی شهری نم?¬تواند حل شود بلکه نگرش دوباره به شرایط اجتماعی ـ اقتصادی جامعه شهری و ناحیه¬ای بیش از برنامه¬ریزی فیزیکی م?¬تواند به رفاه اجتماعی مردم شهر بیانجامد و به گسترش عدالت اجتماعی در جامعه امکان دهد. چنین طرز تفکری به ویژه در جغرافیای شهری کشورهای جهان سوم باید اساس کار محسوب شود و همه مسائل و پدیده¬ها? شهری با این معیار مورد ارزیابی قرار بگیرد.
دو موج بزرگ در تحولات جغرافیای شهری:
به نظر عده¬ای از جغرافی¬دانان، میان سال¬ها? 1960 تا 1958، جغرافیای شهری در مسیر تکاملی خود به دو موج بزرگ علمی- فلسفی برخورد م?¬کند و رنگ اجتماعی و فلسفی بیشتری م?¬پذیرد.